در این مقاله میخواهیم راجب جایگاه زعفران در ایران باستان (زعفران ایرانی) صحبت کنیم، زعفران به عنوان گران بهاء ترین چاشنی دنیا در ایران باستان نیز دارای جایگاه ویژه ای بوده است و به وفور در کتابهای گوناگون در مورد آن صحبت شده است. در رابطه با این موضوع که اولین بار زعفران در کجا کشت شده اختلاف نظرهای وجود دارد و منابع و نظرات مختلفی وجود دارد. البته این موضوع چندان حاض اهمیت نیست و زعفران در طی یک سیر تکاملی از گذشته تا به امروز به شکل در آمده است. در حال حاضر بهترین نوع زعفران در ایران در خراسان جنوبی کشت میشود و علت آن نیز به جهت شرایط آب و هوایی این منطقه به جهت کم بودن بارندگی در این منطقه است. بهترین نوع زعفران مشهد، زعفران قائنات است و تایید آن به جهت سابقه کشت بیش از سه هزار ساله آن است.
محل اولیه کشت زعفران کجا بوده است؟
با توجه به مطالعات قبلی تصور میشد که پیدایش زعفران در ابتدا در منطقه بین النهرین و مربوط به 7000 تا 9000 سال پیش از میلاد مسیح بوده، اما بعد از تحقیقات منتشر شده از طرف پژوهشگران به این نتیجه رسیدن که به احتمال زیاد منشا زعفران مربوط به 12000 سال قبل از میلاد و در منطقه چغاگلان دامنه های زاگرس است.
زعفران در کتب قدیمی و باستانی
علم کشاورزی از ایران باستان تا به امروز نسل به نسل و سینه به سینه منتقل شده تا امروز به صورت امروزی از آن استفاده میشود. در طول این مسیر نکاتی به آن اضافه شده و یا به آن کاسته شده تا با شرایط امروزی سازگار شود.
اما باز منابع و کتبی هستند که دچار تغییر نشده و همانند گنجی از گذشته تا به امروز به ما رسیده است. در این کتب نکات و اشاراتی به زعفران شده است که در ادامه به آن می پزداریم.
1- کتاب ورزنامه
یکی از قدیمی ترین متون فارسی در رابطه با کشاورزی است که مربوط به قرن 4 هجری قمری است، کتاب اصلی مربوط به قرن 6 میلادی است و به زبان اصلی پهلوی باستان نوشته شده است. این کتاب ابتدا به زبان عربی و بعد از آن به فارسی امروزی ترجمه شده است. در بخشی از کتاب ذکر شده است که زعفران در بین درختان باغ برای زیبایی و خوشبویی با فاصله مناسب کاشته شود.
2- کتاب آثار و اخبار
نویسنده این کتاب خواجه رشیدالدین فضل الله، مورخ، پزشک و وزیر دانشمند دوران ایلخانیان است، تصمیماتی که برای ساختار کشور انجام داده اند باعث شده اوضاع ایران 50 سال بعد از حمله مغول مساعد شود، در این میان صنایعی همچون صنعت گری و کشاورزی نیز رونق بگیرد.
این کتاب سرشار از نکاتی برای کشاورزی و باغبانی است و در قسمت احوال بقول و ریاحین نکات زیادی برای زعفران گفته شده است و مناطقی که در آن زعفران به خوبی رشد می کند آورده شده است. این مناطق شامل بیرجند، همدان، قم و نهاوند است. در واقع بهترین مناطق برای کشت زعفران در آن زمان بوده است.
قسمتی از این کتاب به شرح زیر است:
برای کشت زعفران از بیخ یا پیاز آن استفاده میشود. بیخ زعفران به اندازه فندقی بزرگ و به صورت پهن و سفید و بهترین زمان کاشت آن در تابستان است. در ابتدا زمین مورد نظر را به پیل کرده سپس شخم زده و در نهایت زمین را با بیل بر بزنید. به حدی که در یک گز (در حدود 95 cm) 50 عدد قرار دهید و تا 40 روز آب ندهید.
در زمان پاییز و به موقع رشد آن 2 بار آب با فاصله 10 روز در یک نوبت و مقدار آن نباید زیاد باشد. بعد از خشک شدن هوا در سال اول گل داده و بعد از آن برگ دهد، گل را میبایست روز به روز چید و سرخی آن را بیرون آورد تا یخ ببندد. به مدت سه الی 5 سال در زمین باشد
همان طور که مشاهده می کنید به چه روانی مفهوم کشت زعفران توضیح داده شده و مشابه روش کشت امروزی است.